Tín dụng fintech - rủi ro và thách thức pháp lý

Thay đổi đáng chú ý nhất trên thị trường tài chính trong thiên niên kỷ mới, đặc biệt là sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu, là việc ứng dụng công nghệ ngày càng tăng vào nhiều dịch vụ tài chính và sự gia tăng của các công ty công nghệ tài chính (fintech). Sự thâm nhập của fintech là rất đáng kể; Theo Ernst and Young (2019), tỷ lệ chấp nhận các dịch vụ fintech của người tiêu dùng trên toàn cầu đã tăng từ 16% vào năm 2015 và 33% vào năm 2017 lên 64% vào năm 2019, trong đó với Trung Quốc (87%) và Ấn Độ (87%) dẫn đầu, tiếp theo là Vương quốc Anh (71%), Hoa Kỳ (Mỹ) (46%) và Nhật Bản (34%). Tỷ lệ chấp nhận fintech toàn cầu của các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) đạt 25% vào năm 2019, trong đó Trung Quốc (61%) là nước dẫn đầu, tiếp theo là Mỹ (23%) và Anh (17 %). Thành công của Trung Quốc được cho là nhờ vào việc sử dụng rộng rãi các nền tảng và hệ sinh thái tài chính của đất nước này.

Về cơ bản, fintech liên quan đến việc sử dụng rộng rãi các công nghệ khác nhau, chủ yếu là kỹ thuật số, để thúc đẩy các đổi mới tài chính. Những công nghệ này bao gồm internet và công nghệ trên điện thoại di động, trí tuệ nhân tạo, phân tích dữ liệu lớn, điện toán đám mây và công nghệ sổ cái phân tán. Những đổi mới này đã thu hút sự chú ý của các nhân viên ngân hàng, những người tham gia thị trường, các nhà hoạch định chính sách và các nhà nghiên cứu, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu hiểu rõ hơn về những thay đổi đang diễn ra.

Các công ty fintech không chỉ độc đáo khi dựa vào công nghệ kỹ thuật số mà còn theo đuổi các mô hình kinh doanh và ứng dụng mới. Trong số các ứng dụng như vậy, có hai lĩnh vực chính nổi bật: thứ nhất, phạm vi và chiều sâu ngày càng tăng trong lĩnh vực tài chính kỹ thuật số, đặc biệt là tín dụng fintech, đã cung cấp tài chính cho những người có khả năng tiếp cận hạn chế với tín dụng ngân hàng hoặc thị trường vốn, nhưng cũng làm tăng rủi ro; và thứ hai, sự gia tăng nhanh chóng của tiền mã hóa, bao gồm cả Bitcoin, và thậm chí có thể là các loại tiền kỹ thuật số do ngân hàng trung ương phát hành đang nổi lên ở một số nền kinh tế. Trong đó tín dụng fintech, còn được gọi là tài chính kỹ thuật số hoặc tài chính internet, có thể được định nghĩa là tín dụng giữa những người tham gia mà không qua ngân hàng, nhưng được hỗ trợ bởi các nền tảng điện tử và được kích hoạt bởi một loạt các công nghệ, mới và cũ, chủ yếu là kỹ thuật số. Những tiến bộ nhanh chóng trong internet và phương tiện di động cũng như thu thập và xử lý thông tin quy mô lớn đã củng cố cho làn sóng đổi mới gần đây và các ứng dụng của chúng trong tài chính. Các đặc điểm đáng chú ý của tín dụng fintech bao gồm việc sử dụng công nghệ kỹ thuật số và sự xen kẽ mạnh mẽ giữa những người tham gia thông qua các thiết bị đầu cuối trực tuyến và di động, với một lượng lớn thông tin doanh nghiệp và khách hàng được thu thập và xử lý để sử dụng bổ sung.

Tín dụng fintech

Tín dụng fintech cung cấp một nguồn tài trợ thay thế cho các doanh nghiệp nhỏ và người tiêu dùng, cải thiện khả năng tiếp cận cho các phân khúc chưa phục vụ và chưa được phục vụ. Tuy nhiên, như được nhấn mạnh bởi một số thất bại trong hoạt động gần đây và các vấn đề về triển khai, tín dụng fintech dựa trên nền tảng tạo ra thách thức cho các nhà quản lý trong việc bảo vệ người tiêu dùng và nhà đầu tư đầy đủ và có thể có tác động đáng kể đến sự ổn định tài chính.

Tín dụng fintech đã phát triển nhanh chóng, mặc dù không đồng đều, trên khắp thế giới. Khối lượng tín dụng fintech toàn cầu dựa trên nền tảng bình quân đầu người đạt 50 đô la vào năm 2016, nhưng quá trình phát triển của nó đã cho thấy sự khác biệt lớn giữa các khu vực, với phần lớn hoạt động tập trung ở Châu Á - Thái Bình Dương và Bắc Mỹ. Mặc dù vậy, tại Châu Âu, tín dụng fintech đã có dấu hiệu suy giảm, tình trạng này cũng diễn ra ở Trung Quốc có thể liên quan đến việc thắt chặt quy định kể từ năm 2016.

Trong khi xâm nhập đáng kể vào Trung Quốc, Anh, và Mỹ, tín dụng fintech đã tụt lại ở nhiều nền kinh tế nhỏ hơn. Tuy nhiên, người tiêu dùng và các doanh nghiệp nhỏ ở cả các nền kinh tế phát triển và mới nổi áp dụng ngày càng nhiều các dịch vụ tài chính kỹ thuật số vì chúng cung cấp khả năng truy cập dễ dàng hơn và có xu hướng thuận tiện hơn so với các dịch vụ được cung cấp bởi các nhà cung cấp dịch vụ truyền thống.

Không chỉ có mức độ tăng trưởng mà thành phần của hoạt động tín dụng fintech rất khác nhau giữa các nền kinh tế. Dữ liệu năm 2016 cho thấy tín dụng fintech dựa trên nền tảng bị chi phối bởi cho vay tiêu dùng ở New Zealand, Đức, Mỹ, Pháp, Trung Quốc và các nước Trung và Đông Âu. Tuy nhiên, cho vay kinh doanh dường như phổ biến hơn ở Hà Lan, Nhật Bản, Singapore, Canada và các nền kinh tế Mỹ Latinh và Caribe. Trong khi ở Hàn Quốc, cho vay bất động sản đóng một vai trò quan trọng, và ở Italy, giao dịch hóa đơn là nổi bật nhất. Đối với các nền tảng duy trì các khoản vay trên bảng cân đối kế toán, cho vay kinh doanh chiếm ưu thế. Bản chất đa dạng của việc sử dụng vốn có thể đã phản ánh nhu cầu cấp bách hơn của một số thể loại người đi vay trong một nền kinh tế cụ thể, và có thể là một số khiếm khuyết hiện có trong các phân khúc thị trường tín dụng cụ thể đó, điều này cho phép các nhà khai thác tín dụng fintech thâm nhập nhiều hơn.

Trung Quốc là một ví dụ nổi bật, nơi có thị trường tín dụng ngang hàng (P2P) lớn nhất và năng động nhất trên thế giới. Trong khi các khái niệm kinh doanh ban đầu có thể đã được giới thiệu từ nước ngoài, nhu cầu thị trường khi đó đã dẫn đến việc mở rộng tín dụng fintech nhanh chóng và mức độ bao phủ lớn hơn nhiều ở Trung Quốc[1]. Khối lượng giao dịch đạt 2,8 nghìn tỷ CNY vào năm 2017 và số lượng người tham gia cho vay P2P, tức là, nhà đầu tư và người đi vay, lần lượt tăng lên 17,13 triệu và 22,43 triệu. Cho vay P2P trở thành một nguồn vốn đáng kể cho các doanh nghiệp nhỏ và người tiêu dùng, tỷ lệ các khoản cho vay P2P mới so với các khoản vay ngân hàng mới đã tăng lên gần 40% vào tháng 6 năm 2016, trước khi giảm xuống dưới 10% vào tháng 6 năm 2018.

Sự cải thiện nhanh chóng về phạm vi phủ sóng internet và di động đã cho phép người tiêu dùng, người bán hàng và nhà đầu tư tích cực tham gia vào các giao dịch tài chính và thương mại trực tuyến. Một số nguyên nhân đã góp phần vào việc mở rộng nhanh chóng cho vay P2P ở Trung Quốc. Thứ nhất, thị trường tài chính của Trung Quốc kém trưởng thành hơn so với thị trường tài chính của các nền kinh tế phát triển. Các phân khúc thị trường quan trọng, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ và người tiêu dùng, thường bị các trung gian tín dụng chính thức bỏ qua, vì được coi là quá rủi ro và không sinh lời do thiếu lịch sử tín dụng thích hợp hoặc không có tài sản thế chấp đầy đủ. Với các cơ hội đầu tư thay thế cho những hạn chế, nhiều nhà đầu tư bán lẻ đã bị thu hút bởi tiềm năng mang lại lợi nhuận cao hơn. Thứ hai, thừa nhận những lợi ích xã hội của tài chính toàn diện, các cơ quan quản lý của Trung Quốc đã xây dựng một môi trường dễ dàng hơn cho các đổi mới fintech trong giai đoạn đầu. Tuy nhiên trong nhiều trường hợp, do nhiều nền tảng thiếu thông tin, thiếu khả năng đánh giá và hạn chế rủi ro tín dụng, cho vay P2P đã trở thành tài chính bất hợp pháp. Trong bối cảnh thất bại ngày càng gia tăng, các nền tảng P2P ở Trung Quốc đã phải chịu sự giám sát nghiêm ngặt về mặt quy định và câu hỏi về sự tồn tại của chúng như một mô hình kinh doanh khả thi đã được đặt ra.

Mặt khác, các “công nghệ lớn – bigh-techs”, tức là các công ty công nghệ lớn như Amazon, Ant Financial, Facebook và Tencent, ngày càng tham gia nhiều hơn vào các dịch vụ tài chính. Tại Trung Quốc, một số công ty công nghệ lớn đã trở thành những người chơi lớn trong lĩnh vực trung gian tín dụng kỹ thuật số, tận dụng lợi thế của sự hợp lực kinh doanh ngày càng tăng trong thương mại điện tử, dịch vụ thanh toán, quản lý tài sản hoặc truyền thông xã hội. Các doanh nghiệp tích hợp như vậy đã cho phép các công ty công nghệ lớn thu thập, xử lý và phân tích một lượng lớn dữ liệu, phân tích rủi ro tốt hơn cũng như chấm điểm tín dụng mà trước đây không hề có. Các công ty công nghệ lớn ở Trung Quốc đã cố gắng mang lại hiệu quả cao hơn và trên hết là sử dụng tốt hơn công nghệ kỹ thuật số để tích hợp tài chính nhằm phục vụ các nhu cầu trong cuộc sống thực.[2] Năm 2017, tín dụng do các công ty công nghệ lớn cung cấp tính theo tỷ lệ phần trăm so với tổng tín dụng fintech đạt mức cao ở Hàn Quốc (81,4%), Argentina (58,1%), Brazil (40,8%), Trung Quốc (31,5%) và Nhật Bản (22,9%). Các công ty công nghệ lớn của Mỹ (2,4%) và Anh (1,3%) đóng vai trò ít nổi bật hơn trong việc cho vay so với các nền tảng P2P. Trung Quốc dẫn đầu về tổng tín dụng fintech trên đầu người, với 372 đô la, tiếp theo là Mỹ (126 đô la), Hàn Quốc (115 đô la) và Anh (110 đô la).

Tăng trưởng tín dụng fintech nhanh chóng đã giúp cung cấp các nguồn tài trợ thay thế cho các doanh nghiệp nhỏ và hộ gia đình, đặc biệt là ở những nền kinh tế có khu vực tài chính kém phức tạp hơn. Các phân đoạn thị trường này thường không được phục vụ và thường bị các nhà cho vay truyền thống bỏ qua. Tín dụng Fintech, nếu được phát triển tốt và được quản lý phù hợp, có thể cải thiện đáng kể hiệu quả của hoạt động trung gian tài chính, hỗ trợ tài chính toàn diện. Dưới áp lực cạnh tranh gay gắt từ các công ty fintech, nhiều ngân hàng đã chuyển sang đổi mới kỹ thuật số để cải thiện các dịch vụ hiện có, thường là hợp tác với các công ty fintech. Tín dụng Fintech cũng có thể nâng cao khả năng phục hồi của hệ thống tài chính trong trường hợp xảy ra khủng hoảng ngân hàng hoặc các cú sốc nghiêm trọng đối với các hoạt động cho vay truyền thống, thúc đẩy sự ổn định tài chính.

Để hỗ trợ tăng trưởng tín dụng fintech bền vững và hợp lý, điều cần thiết đối với cơ quan quản lý là phải hiểu các động lực và rủi ro tiềm ẩn của nó. Claessens và cộng sự (2018) cung cấp một cái nhìn tổng quan toàn diện về sự phát triển toàn cầu của tín dụng fintech dựa trên nền tảng. Một phát hiện quan trọng là các yếu tố chính thúc đẩy tín dụng fintech giống như những yếu tố ảnh hưởng đến trung gian tín dụng truyền thống. Đặc biệt, hoạt động tín dụng fintech cao hơn có liên quan tích cực đến mức thu nhập của nền kinh tế. Tín dụng fintech có mối liên hệ với khả năng cạnh tranh của hệ thống ngân hàng, vì độc quyền ngân hàng có thể dẫn đến sự kém hiệu quả, điều này có thể giảm đi do cạnh tranh tín dụng fintech. Tuy nhiên, khối lượng tín dụng fintech thường cao hơn ở các nền kinh tế có quy định ngân hàng ít nghiêm ngặt hơn.[3]

Rủi ro và thách thức về pháp lý

Sự gia tăng nhanh chóng của tài chính kỹ thuật số đã đặt ra một số thách thức cấp bách đối với các nhà quản lý, những người đang tìm cách cân bằng những lợi ích tiềm tàng đáng kể từ các đổi mới fintech với những rủi ro mới có thể xảy ra, đặc biệt là khi tài chính kỹ thuật số trở nên đan xen chặt chẽ hơn với lĩnh vực tài chính truyền thống.

Thứ nhất, những bất thường và gian lận thường xuyên liên quan đến nền tảng cho vay P2P đã dẫn đến thiệt hại đáng kể cho người tiêu dùng và nhà đầu tư. Việc giám sát quy định tốt hơn và khả năng tiếp cận với các mạng lưới an toàn công cộng có thể giúp các công ty tín dụng fintech giảm thiểu tính dễ bị tổn thương đối với các nhà đầu tư rút ra và tháo chạy.

Thứ hai, khi vai trò của các nhà hoạt động fintech trong lĩnh vực tài chính ngày càng tăng và ngày càng nhiều người cho vay truyền thống tham gia vào các nền tảng fintech, lợi ích của các nguồn tài trợ đa dạng sẽ bị hạn chế nếu tín dụng fintech có mối tương quan chặt chẽ với các hình thức tín dụng truyền thống.

Thứ ba, sự cạnh tranh gay gắt giữa các nền tảng P2P với các ngân hàng để theo đuổi mục tiêu mở rộng thị phần rộng hơn đối với những người vay ít đặc quyền hơn và thiếu thốn hơn về tài chính (tức là rủi ro hơn) có thể hạ thấp tiêu chuẩn cho vay. Thứ tư, các nền tảng P2P có rủi ro không có đủ thông tin về những người vay đang hoạt động trên nền tảng của họ. Vì các nhà đầu tư fintech nhỏ thường thiếu thông tin và dễ có hành vi bầy đàn, việc tìm kiếm lợi nhuận của họ có thể dẫn đến việc chấp nhận rủi ro quá mức. Ngược lại, các công nghệ lớn có đặc quyền truy cập vào lượng thông tin dồi dào và họ có khả năng thu thập, xử lý và phân tích các tập dữ liệu lớn, mở đường cho việc tăng cường phòng ngừa và quản lý rủi ro.

Ngày càng có nhiều lo ngại về tổn thất tín dụng fintech gia tăng và tỷ lệ vỡ nợ cao hơn ở một số nền kinh tế. Tại Trung Quốc, môi trường pháp lý thoáng và chính sách hỗ trợ ban đầu đã thúc đẩy tăng trưởng tín dụng P2P nhanh chóng, với các nền tảng cho vay vận hành mô hình đơn giản, theo đó các nhà đầu tư đặt giá thầu cho các hợp đồng do người vay cung cấp. Từ sau năm 2012, các nền tảng chuyển sang các cấu trúc phức tạp hơn, nơi có nhiều quỹ đầu tư đã được nhập lại. Nhiều nền tảng bắt đầu để cung cấp đảm bảo cả nợ gốc và lãi tiền vay và cam kết sẽ “bảo vệ tuyệt đối” để thu hút các nhà đầu tư. Các thất bại đáng kể trong hoạt động theo cùng các hành vi không phù hợp và gian lận, bao gồm cả các kế hoạch Ponzi.

Khi rủi ro tăng lên và các khoản vỡ nợ gia tăng, số lượng nền tảng có vấn đề đã lên đến 114 vào tháng 6 năm 2015. Sau sự thất bại của Ezubao vào tháng 12 năm 2015, các cơ quan quản lý của Trung Quốc đã thắt chặt các quy định và bắt tay xử lý. Ba qui định chính đã được ban hành vào năm 2016 và 2017, thiết lập khuôn khổ quy định cơ bản cho tài chính kỹ thuật số. Các nền tảng P2P bị hạn chế trong phạm vi vai trò trung gian thông tin và không được huy động tiền gửi. Kể từ giữa năm 2017, các cơ quan quản lý đã yêu cầu giảm rõ ràng số lượng các tổ chức tài chính internet đang hoạt động, người vay và nhà đầu tư, cũng như quy mô nguồn vốn cho vay hiện có. Nhiều nền tảng đã bị giám sát chặt chẽ, với con số giảm xuống còn 2.448 vào năm 2016 và 1.931 vào năm 2017, từ mức cao nhất là 3.448 vào năm 2015. Việc thanh lọc đã được mở rộng khi số lượng nền tảng có vấn đề tăng trở lại vào tháng 6 năm 2018. Vào tháng 12 năm 2018, các cơ quan quản lý đã yêu cầu tất cả các nền tảng khác ngoài những nền tảng được đánh giá đã "tuân thủ nghiêm ngặt các quy định" phải dừng hoạt động kinh doanh hoặc đóng cửa. Vào tháng 4 năm 2019, kế hoạch về chương trình đăng ký thí điểm đã được công bố để tham khảo ý kiến, đưa ra các tiêu chuẩn cao hơn. Theo số liệu ngành đã hợp nhất: không có nền tảng mới nào kể từ tháng 8 năm 2018 và số lượng nền tảng P2P đang hoạt động giảm xuống còn 646 vào tháng 9 năm 2019.

Những kinh nghiệm gần đây ở Trung Quốc và một số nước khác cho thấy những rủi ro và lỗ hổng đáng kể của nền tảng cho vay P2P, nên cần có một cách tiếp cận tốt hơn để hỗ trợ tài chính toàn diện kỹ thuật số và giúp các nhà đầu tư nhỏ và người đi vay, cũng như bảo vệ sự ổn định tài chính. Trên hết, khuyến khích đổi mới và cạnh tranh có thể dẫn đến hiệu quả đáng kể. Allen và Gale (2004) chỉ ra rằng mối quan hệ giữa cạnh tranh và ổn định tài chính phức tạp hơn so với những gì thường được giả định, và đôi khi cạnh tranh làm tăng sự ổn định. Các chính sách pháp luật hợp lý đòi hỏi phải đánh giá cẩn thận tất cả các yếu tố khác nhau. Bên cạnh khuôn khổ pháp lý và giám sát chặt chẽ, cần có chính sách khuyến khích các công ty tín dụng fintech có khả năng quản lý rủi ro và thực hiện hoạt động kinh doanh lành mạnh, đặc biệt là những công ty có mô hình kinh doanh dựa trên dữ liệu lớn và phân tích rủi ro chặt chẽ.

*

*                *

Những đổi mới trong lĩnh vực công nghệ tài chính đã thay đổi đáng kể cuộc sống hàng ngày của chúng ta, cũng như bối cảnh tài chính và tiền tệ. Chúng có thể mang lại những lợi ích lớn cho xã hội, chẳng hạn, mang đến sự sâu rộng của tài chính toàn diện, cũng như tạo ra các tài sản tài chính mới, phương tiện thanh toán mới, và do đó, một phương thức mới, được cho là hiệu quả hơn và một cách sống thuận tiện hơn. Tuy nhiên, những rủi ro mới có thể xuất hiện, không chỉ giới hạn ở rủi ro mạng, kiểm soát dữ liệu và các vấn đề về quyền riêng tư, vì một số rủi ro trong lĩnh vực tài chính thông thường chuyển từ không gian vật lý sang không gian kỹ thuật số. Để đạt được thành quả từ tài chính kỹ thuật số, cần cân bằng giữa việc tăng cường các qui định giám sát với sự hỗ trợ đầy đủ cho các đổi mới. Trong bối cảnh đó, việc tiến hành các thử nghiệm có kiểm soát, thử nghiệm trong phạm vi giới hạn và tăng cường mở rộng hợp tác quốc tế có thể là rất hữu ích cho các quốc gia.