Áp thuế thu nhập khi mua, bán vàng miếng: Chuyện không thể vội

Trước khi thảo luận ở hội trường về dự thảo Luật Thuế thu nhập cá nhân (sửa đổi) vào ngày 19-11-2025, các đại biểu Quốc hội đã cho ý kiến về dự luật này trong phiên họp tổ chiều 5-11. Trong số 78 lượt đại biểu phát biểu và các Đoàn Đại biểu Quốc hội góp ý bằng văn bản, có tới 27 lượt ý kiến đề cập đến vấn đề đánh thuế chuyển nhượng vàng miếng, cho thấy sức nóng của vấn đề này.

Không phải ngẫu nhiên vàng lại thu hút nhiều tranh luận đến vậy. Ở Việt Nam, vàng không chỉ là một loại tài sản. Nó đi cùng nhiều thói quen và ký ức: vàng làm của hồi môn trong đám cưới, vàng cha mẹ dành dụm cho con, vàng mua ngày vía Thần Tài như một niềm tin may mắn. Với không ít gia đình, vài chỉ vàng cất trong két là “khoản để dành” phòng những biến cố bất ngờ trong cuộc sống.

Chính vì vậy, khi đề xuất đánh thuế với hoạt động chuyển nhượng vàng miếng xuất hiện trong dự thảo Luật Thuế thu nhập cá nhân (sửa đổi), các đại biểu đặt vấn đề phải xem xét chính sách này trong mối liên hệ với văn hóa tích lũy, tâm lý phòng ngừa rủi ro của người dân, với hành vi thị trường và cả năng lực quản lý hiện nay.

Một sắc thuế tốt phải đánh trúng hành vi cần điều chỉnh, không tạo gánh nặng không cần thiết, phù hợp với năng lực quản lý và dựa trên dữ liệu rõ ràng. Trong câu chuyện này, điều thị trường mong chờ không chỉ là câu trả lời “đánh thuế hay không”, mà là sự minh bạch trong mục tiêu và cách làm.

Một trong những luận điểm được nhắc lại nhiều là: phần lớn người dân mua vàng miếng không nhằm đầu cơ. Họ mua vàng từ tiền lương, tiền tích cóp lâu dài, rồi cất giữ trong thời gian dài, chờ đến khi có việc lớn mới đem bán. Nếu chính sách thuế áp dụng một cách dàn trải lên mọi giao dịch, rất dễ đánh vào nhóm người này, trong khi đây vốn không phải đối tượng mà nhà làm luật muốn điều tiết.

Ở chiều ngược lại, không ít đại biểu nhìn nhận thị trường vàng, đặc biệt là vàng miếng SJC, luôn trong tình trạng biến động mạnh, chênh lệch lớn so với giá thế giới. Những cơn “sóng” giá vàng đã nhiều lần tạo nên tâm lý xếp hàng mua - bán theo đám đông ở các tiệm vàng lớn. Từ góc nhìn này, đưa vàng miếng vào diện chịu thuế được xem là một trong những công cụ có thể góp phần hạn chế hành vi đầu cơ, nhất là ở những giai đoạn thị trường “sốt” bất thường.

Tuy nhiên, ngay cả những ý kiến ủng hộ cũng thừa nhận, điều kiện tiên quyết là phải phân biệt được đâu là đầu cơ, đâu là tiết kiệm. Đánh thuế mà không phân biệt được hai nhóm hành vi này rất dễ biến một chính sách điều tiết thành gánh nặng cho người tích lũy hợp pháp. Và để phân biệt, không thể chỉ dựa vào cảm nhận, mà phải có dữ liệu đủ tốt.

Một nỗi lo khác xuất hiện khá dày trong ý kiến của đại biểu là nguy cơ thuế chồng thuế. Khi mua vàng, người dân đã phải chịu một số loại thuế, phí. Nếu khi bán lại tiếp tục chịu thuế thu nhập cá nhân, phần chi phí tăng thêm có thể nằm trọn trên vai người bán. Câu hỏi đặt ra là: sắc thuế có thực sự đủ sức điều tiết hành vi đầu cơ, hay chủ yếu làm tăng chi phí cho những giao dịch vốn chỉ nhằm mục đích tiết kiệm?

Khả năng thực thi chính sách được nhiều đại biểu xem là “điểm nghẽn” lớn nhất. Thị trường vàng hiện vận hành chủ yếu qua các cửa hàng tư nhân, dữ liệu giao dịch chưa được kết nối đầy đủ, chưa có cơ chế theo dõi thống nhất theo từng cá nhân. Từ đó, hàng loạt câu hỏi được nêu ra: Ai là người thu thuế? Thu theo giá nào khi giá niêm yết và giá thực tế có thể khác nhau giữa các cửa hàng? Làm sao xác định tần suất giao dịch để phân biệt người mua vàng tiết kiệm với người kinh doanh vàng chuyên nghiệp? Và nếu người dân chia nhỏ giao dịch để né thuế thì cơ quan quản lý có đủ công cụ và nguồn lực để kiểm soát hay không?

Băn khoăn nêu trên dẫn đến gợi ý về việc cần thiết lập một ngưỡng miễn thuế, tránh đánh thuế vào tiết kiệm nhỏ lẻ của người dân. Có đại biểu đề nghị lấy mức tương đương giá trị một căn nhà ở xã hội, khoảng 700-800 triệu đồng, làm tham chiếu. Dù vậy, ngay cả đề xuất này cũng cần dựa vào nghiên cứu thực tế, bởi quy mô tích lũy vàng của hộ gia đình ở thành phố khác với nông thôn, giữa các nhóm thu nhập cũng rất khác nhau. Ngưỡng miễn thuế nếu không hợp lý có thể làm sai lệch mục tiêu của chính sách.

Bên cạnh đó, có ý kiến cho rằng việc áp thuế không nhất thiết phải thực hiện thường xuyên. Thay vì là một sắc thuế “trực chiến” lúc nào cũng có hiệu lực, thuế với chuyển nhượng vàng miếng có thể được thiết kế như một công cụ điều tiết ngắn hạn, giao Chính phủ quyền kích hoạt trong những giai đoạn thị trường vàng biến động bất thường. Khi thị trường ổn định trở lại, sắc thuế có thể tạm dừng. Đây là tư duy điều tiết ngắn hạn, tương tự cách nhiều quốc gia sử dụng thuế chống đầu cơ bất động sản hay chứng khoán. Tuy nhiên, để áp dụng hiệu quả, khung tiêu chí phải rõ ràng, tránh kéo dài và gây nhiễu thông tin thị trường.

Một vấn đề kỹ thuật quan trọng được nhắc đến nhiều là khái niệm “chuyển nhượng”. Nếu không làm rõ phạm vi, chính sách dễ rơi vào tranh cãi. Bán vàng cho cửa hàng có phải là chuyển nhượng? Cho tặng vàng giữa người thân có chịu thuế? Đổi vàng miếng sang loại khác có bị xem là giao dịch thu nhập? Và người bán vàng vài lần mỗi năm có bị xem là nhà đầu tư hay chỉ là người cần tiền trong một số thời điểm nhất định? Những câu hỏi như vậy cho thấy thiết kế chính sách thuế đòi hỏi sự tinh tế và mức độ chi tiết cao, nếu không muốn tạo ra những hệ quả không lường trước.

Vấn đề dữ liệu tiếp tục là yếu tố then chốt. Không thể thu thuế chuyển nhượng một loại tài sản khi không có hệ thống giám sát giao dịch đáng tin cậy. Việc thiếu dữ liệu dẫn đến nguy cơ thất thu, gia tăng chi phí hành chính và tạo động lực cho giao dịch không chính thức. Để chính sách thuế có thể vận hành, thị trường vàng cần được chuẩn hóa ở mức cao hơn, từ việc bắt buộc dùng hóa đơn điện tử đến cập nhật cơ sở dữ liệu giao dịch.

Những ý kiến tại phiên thảo luận tổ của Quốc hội cho thấy áp thuế thu nhập cá nhân với chuyển nhượng vàng miếng là bước đi không đơn giản và đòi hỏi sự thận trọng. Một sắc thuế tốt phải đánh trúng hành vi cần điều chỉnh, không tạo gánh nặng không cần thiết, phù hợp với năng lực quản lý và dựa trên dữ liệu rõ ràng. Trong câu chuyện này, điều thị trường mong chờ không chỉ là câu trả lời “đánh thuế hay không”, mà là sự minh bạch trong mục tiêu và cách làm. Khi vàng vẫn là nơi trú ẩn quen thuộc của nhiều người dân, mọi điều chỉnh cần tinh tế, dựa trên bằng chứng và được dẫn dắt bởi lý lẽ thay vì nóng vội.

An Nhiên